Kjære Markor!

Dettan brevet kjem omkring 330 år førseint tel at du kunn læs det, vess du i det heile tatt kunn læs. Det tvila æ sterkt på. Men æ har truffe dæ så ofte i gamle støvate papira at æ måtte skriv nån ord allikavel.

Ja, ka sei man tel et menneske som levde på 1600-tallet? Æ må vel begynn med ei unnskyldning før korsen æ stava navnet dett. Sannsynligvis gjør æ det feil, men ka ska æ gjør: I skattelesten fra 1610 og fram tel 1640 e navnet dett skrevven på 26 førskjellige måta: Markur, Markuardt, Marckor, Marquord og så videre. Derfør har æ tatt en enkel fellesnevnar og kalla dæ Markor.

Det va ikkje det, skriveran på skatte- og leidangstingan laga støtt nye skrivemåta av de fleste navnan. Nåkka fast rettskriving fantes jo ikkje på di tid, og dessuten va skriveran nesten bestandig fremmen før våres mål. Kanskje va de tel og med dansk. Men uansett, dett navn fekk ekstra stygg behandling, så det må ha vorre sjeldent. Kanskje heitte du Markvard? Nån varianta peika den veien.

Den så kunn ha vorre på tinget når du kom fram, og skrivaren sa:
– Navn!

Og så sa du ka du heite, og lydan kom heilt på kant med de danskvridde øran. Kor mange gånga spurt skriveran oppatt før de skreiv nåkka som blei galt? Nåja, det vart litt lettar når de kom tel farsnavnet dett: Pedersen. Altså heitte far din Peder, men det e også alt æ veit om opphavet dett.

Æ veit ikkje katid du blei fødd, før du hadde nok sula opp før godt mange år før han Peder Erichsen Blix satt i prestegården på Øksnes og gjord ferdig manntallet sett, og det underskreiv han 2. april 1666. Det e litt synd at skattelesten mella 1653 og 1661 e borte før alltid – det gjør at æ ikkje kan føll dæ de aller siste åran dine. Du e der i 1653, men ikkje i 1661.

Æ kan ikkje føll dæ helt fra starten heller. Du e på plass allerede i det første lensregnskapet, altså i 1610. Men då va du allerede leilending, så minst 20 år va du ganske sekkert. Ska vi sei at du dreiv gård tel du va over åtti? Då får vi at du vart fødd mella 1570 og 1590, nærmar enn det kjem vi nok ikkje.

Som sagt, æ har føllt dæ i gammelpapiran, og æ kan pusle ihopen et brukbart bilde av kursen din gjønna livet. Kanskje va du typisk før di tid, men æ trur nok du hadde meir oppdreft enn fleirtallet. Antagelig va du en av de hårdaste i ei hård tid. Men la mæ begynn fra begynnelsen, slik æ trur det va, og du kan ikkje protestér!

Bortsedd fra et enkelt lensregnskap fra 1567, så begynn altså de bevarte serian med året 1610, og då e du der som leilending på Skålebøl i Vestbygda, og vestbygding blei du heile dett liv, sjøl om du va ei urolig ræv. Det va førresten ikkje nåkka skam å vær leilending, altså å lev på leidd jord. På di tid eidde ingen – ikkje engång presten – den jorda de dørka, og i mangel av sjøleiera blei leilendingan den øverste klassen i bygdesamfunnet.

Skålebøl va ikkje nåkka stor gård. Landskylda va ei halv våg då, det vil sei at du kvær jul måtte ut med ei halv våg tørrfesk tel jordeiaren, som va Hadsel Canoni. Dessuten hadde dåkker to sorta skatt, leidangen og en landskatt. Dåkker va to som betalte leidang på Skålebøl, men når vi kjem tel landskatten, ser æ at berre du betale leilendingssatsen. Den andre karen punge ut som husmann.

Aret ette, i 1611, betal du fremdeles leidang på Skålebøl, men ikkje leilendingsskatten – det gjør en kar som heite Laurits. Nånei, du va ikkje ramla ner som husmann, før samme året betal du leilendingsskatt i Kråkberget! Du hadde vel berre fløtta mella forfallet på de to skattan. Og i Kråkberget vart du veranes som leilending både i 1612 og 1613. Landskylda va som på Skålebøl – ei halv våg, men gården i Kråkberget kunn likevel vær mykje likar, før allerede på di tid følte mange at de gamle landskyldsatsan ette kvert va blidd nokså messvisanes. Landskylda sku jo vær et mål før kor mykje avkastning gården kunn gje tel godseiaren, men nu hadde satsan stort sett vorre uførandra i 200 år, så det va grodd mykje måsse på de.

Det ser førresten ikkje ut tel at du va med i den gjengen som kjefta opp fogden og kanskje banka han opp omkring 1610 eller litt før, i hvert fall blei du ikkje bøtelagt. Vess man ska døm ette størrelsen på bota, så måtte hovedkarran i opprøret vær han Mons Kristoffersen i Dyrøya og han Blas Blassen i Sunnan. De måtte ut med 19 og 24 daler henholdsvis. Det va hårde straffe. De 24 daleran kan ha telsvart bortimot 900 kg tørrfesk. Æ veit ikkje kor lenge han Blas måtte sett med snøret sett før å klar den dasken. Han sku jo dessuten fø famelien og betal et par skatta tel.

Men fleire va innblanda i opprøret mot futen: Det va to Dyrøy-karra tel, han Laurits Halvorsen i Gudmundsvika og han Størker Olsen fra sjølve gården Dyrøy, dessuten han Nikolaus Andersen i Finnvågan, han Ole Tallaksen på Møkland og han Helge Arnesen heilt bortana Sommarøya. Nåkken fekk litt lavar bøter på grunn av sin fattigdom, som det står. Stakkeran blei nok flådd tel margen uansett. Det va melodien: Gjord du opprør mot alt det gale, så blei det berre verre. Kanskje du ante det, Markor, og blei ikkje med?

Vel, 1613 va som sagt det siste året dett i Kråkberget. Så tok du med dæ det litte du hadde og la gården øde ette dæ. Nåja, Kråkberget blei ikkje ligganes øde meir enn to år dennan gången, før i 1616 bygsla han Peder Klemmetsen gården hos kongen, som va godseiaren der.

Æ sku ønske du kunn svar mæ på dettan spørsmålet: Koffør reiste du fra Kråkberget? Saka e jo den at du blir husmann på Møkland, et trenn ner i bygdesamfunnet. Nåja, det trennet e kanskje sørnorsk lånegods, men i steden før hus og jord fekk du nu berre hus, og på de betingelsan vart du på Møkland i seks år. Koffør?

Æ prøva å gjette litt igjen: Han Ole Tallaksen som æ nevnte i førbindelse med opprøret mot futen, han slokna i 1615, og igjen på Møkland satt enka, ho Karen Nilsdatter. Va det ho, og dermed gården, du sekta ette? Ja, når æ veit at du nån år seinar kom tebakers tel Møkland og blei der resten av livet, då trur æ mett. Men du fekk ikkje gården med å fri tel ho Karen Nilsdatter, før det må ha vorre et kvinnfolk av et sjeldent kaliber.

Vanligvis står enka som leilending i skattelesten ett eller to år ette mannen dør, før ho enten førsvinn inn i et nytt ekteskap, at sønnen overtar eller at ho rett og slett blir førdrevven av en ny leilending. Men ho Karen blei settanes på Møkland som leilending i tolv år ette han Ole gjekk bort og derette fire år som husmann – omførladels: huskvinne. Det siste uttrøkket e ikkje en vits. I 1666-tellinga bruka han Peder Erichsen Blix det uttrøkket fleire gånga.

Tel slutt vart du vel lei husmannstelværelsen på Møkland. Du kom ikkje på skotthold av ho Karen, regna æ med. Alle va reist fra Finnvågan i 1619, så du tok kontakt med Hadsel-presten og fekk bygsla gården. Dit kom du i 1620, og nu fekk du en litt større gård. Landskylda va ei heil våg, altså 18 1/2 kg tørrfesk tel Hadsel-kjerka kvert år. Men du blei ikkje lenge der, berre tre år. Kanskje satt du i lyse sommarkvelda og glana messunnelig over sundet mot Barkestad, før det blei neste stopp.

Det bydd sæ ei god anledning. Rett ette 1620 førsvant både han Steffen Sørensen og han Hans Klemmetsen derifra. Han Steffen strauk vel også av fra dennan verden. Så i 1623 slo du dæ ner som leilending på Barkestad, en gård på ei våg. Samtidig skaffa du dæ en mektig nabo, han Johannes Monssen på den to våg store Dyrøy-gården.

Han Mons Kristoffersen, som va med og leda opprøret mot futen, han va borte før lenge sia. Nu va altså sønnen, han Johannes, leilending på gården, og det va ikkje nåkka bellig kar: Skipper, lensmann nån år, og en hessig kropp. Allerede i 1615 måtte faren betal ei bot på 2 daler, før han Johannes hadde smekka en anna kar over kjeften, og så gjekk det slag i slag: I 1621 fekk han bot før å ha knabba nåkka fesk, i 1622 ei ny bot før at han i fylla hadde revve sund et brev før broren – et brev betyr vel helst en avtale av nåkka slag, og i 1627 blei det ei ny bot då han lempa en storkarstjenar på dør.

Dennan karen fekk du altså tel nabo, Markor, og æ lura på: Va det han Johannes du va i tottan på då du fekk ei bot før slagsmål i 1631? Det sku ikkje førundre mæ, sjøl om dåkker begge satt som lagrettemenn på tinget to år tidligar. Blei det kanskje før mykje med to storinga rundt den lune bukta på Dyrøya? Det stoppa jo ikkje med at dåkker blei lagrettemenn, men du og han Johannes begynte også å bli sulten på meir jord. Du før din del leidde halve Gudmundsvika i 1626 og bygsla resten i 1631. Æ sett med mange spørsmål her:

Dåkker va jo leilendinga, som sjøl bygsla den jorda dåkker dreiv, og så bygsla dåkker ennu fleire gårda. Korsen fekk dåkker midla tel det? Dåkker regna vel med en gevinst, men korsen kom den? Og blei dåkker en høgar klasse enn de andre leilendingan. Det va jo ikkje berre du og han Johannes som dreiv slik, sjøl om dåkker va blant de aller første. Det satt aldri nåkken husmann eller dreng på parten din i Gudmundsvika. Korsen dreiv du då? Høsta du berre gresset? Vess det e telfelle, så har du mange brør i dag, Markor!

I 1652 avslutta du på Dyrøya, og som då du reiste fra Kråkberget, va det øde nån år ette du drog. E det et mønster der? Dreiv du gården så aldeles av gjenge, eller såg du kanskje det lekt der andre ikkje såg levevei? Vel, ette kvert kom det nye brukera både tel Barkestad og Gudmundsvika.

Men du fór tel Møkland, det hadde sekkert vorre drømmen din lenge. Der inne satt han Mikkel og han Nils Pedersen med ei halv våg kvær – va de kanskje brør? Og kanskje ennu drestigar: Va de brørn dine? Hvess dåkker alle va brør, då kan det vær med og førklar at du brått dukka opp der i 1633 med å bygsle heile parten hannes Mikkel og litt av Nils sin. Han Mikkel fløtta sæ førresten litt lenger ut mot storhavet, ser æ, tel Andsletta. Aret ette ser det ut tel at han Nils blir berre husmann, og to år seinar e han borte fra skattelesten.

Kanskje va det slutten hannes. I hvert fall sett du Markor derette med heile Møkland, og der blei du resten av livet. Men æ har aldri funne nåkken som heite Markorsen eller Markorsdatter. Hadde du ikkje arvinga? Æ tippa at du ikkje hadde sønna som levde tel voksen alder, då vil de ha dukka opp i skattelesten såfremt de bodde i området. Nu e det berre unntaksvis at kvinnfolkan nevnes der, så du kunn godt ha hadd døtre, kem veit.

Den som fekk Møkland ette de tid, va han Anders Lockert, som blei en større storkar enn du: Leilending på mange gårda, kjerkeverge både før Finnvåg-kapellet og Øksnes-kjerka, lagrettemann i mange år, og så videre.

Va førresten du rik, Markor? Skattemanntallan og leidangslesten gjer berre antydninge om korsen rikdommen va førdelt, om det fantes nåkken rikdom, då. Før eksempel va leilendingsskatten heilt fram tel 1620 en ”flat” skatt, like mykje i terminen på kvær leilending: 1 1/2 daler uansett betalingsevne. Ei anna sak va at terminan kom tettar og tettar utover 1600-tallet – kvert tredje år, annakvert år, en gång i året og tel slutt fleire gånga i året. Det måtte jo sprekk tel slutt, og det sprakk selvfølgelig før betaleran, i nød og protesta.

I 1623 makta berre tre leilendinga i Barkestad fjerding å betal full skatt, eller ska vi sei at futen regna dem som fullt betalingsdøktig: Han Daniel Olsen i Rota, han Johannes Monssen – naboen din, og så du, Markor.

Leidangen hadde derimot tidlig ei gradering: 5/6 av betaleran måtte ut med 1 pund tørrfesk i året, det va tredjeparten av ei våg. Nån betalte ei halv våg, mens du vanligvis kunn tell på ei hand de som punga ut ei heil våg i leidang kvert år. Då kriseåran kom, måtte futen gå med på at mange berre betalte et halvt pund, men så lavt kom aldri du, Markor. Du lå blant det store fleirtallet som ga ett pund, heilt fram tel det siste året dett som husmann på Møkland. Korsen kunn det ha sa at du, en husmann, betalte ei halv våg fesk i leidang, meir enn de aller fleste leilendingan? Æ har ikkje undersøkt det ennu, men æ trur det va nokså uvanlig å finn en husmann i de høgste leidangsklassan.

Som leilending i Finnvågan va du tebakers i ett pund, men ette første året på Barkestad bær det oppover: Ei halv våg leidang resten av åran der, sjøl om ei gryanes nergangstid sende fleir og fleir lenger ner på og teldels ut av leidangs-lesten. Æ ser at først på 1630-tallet e det berre fire utav søtti leidangsbetalera som må ut med meir enn ett pund i året, og du e en av de fire. Bortsett fra de første par åran, hold du de like høgt også ette du kom tebakers tel Møkland. Kanskje sig du litt nerover i velstand fram mot 1650, men då må du ha vorre ganske gammel. Altså, svaret mett e at du sekkert va blant de rikaste av bygdefolket.

Sjøleiar blei du imidlertid aldri, det va nåkka som ennu lå 150 år fram i tida, i hvert fall på våres kanta. I di tid va det stort sett berre to jordeiera i Barkestad fjerding – Hadsel Kanoni, som det heitte, og kongen. Du hadde kanoniet som jordherre på Skålebøl og i Finnvågan, mens kongen krevde dæ før førstegångsbygsel, tredjeårstake og landskyld på Kråkberget, på Barkestad, i Gudmundsvika og på Møkland. Æ sei Barkestad fjerding så du ska førstå mæ, Markor. Seinar e det blidd tel Øksnes og e blidd mykje barbert på dine kanta: Jørland og Verhalsen for tel Bø før over hunder år siden, og i 1964 gjekk Langøy-gårdan vest før Skålebøl og helt nord tel Sunnan samme veien.

Du va sekkert feskarbonde, leide jord og betalte leia med fesk. Va det fesket eller årsveksten som slo feil utover 1600-tallet, eller det som verre va – slo begge feil samtidig? Oppå alt dettan kom dessuten et stadig sterkar skattekrav. Det sku kriges langt unna, og dåkker måtte vær med på spleisen. Du fekk sjå at folket reiste fra mange gårda, og husan råtna ner mens innmarka grodde tel: Rebbesvika, Gudmundsvika og Brømsvågen på nordsida av Dyrøya, Børøya rett attmed, på Tindsøya blei Lønghaugen,Fagervold, Jarbakken og Venje ståanes førlatt, det blei folketomt i Kjerkvika på Nærøya, og i naboskapet dett lå Kråkberget, Jørland, Verhalsen og Sommarland øde. Du vesste vel også at lenger øst lå Dungan og Skjærfjorden førlatt, og at det va øde gårda videre øst før Saltberget.

Kanskje følte du dennan frafløttinga som verdens undergang, og det vart faktisk ennu verre ette di tid. Heile 1600-tallet va en lang bølgedal. Men man kan som kjent sei berre en teng sekkert om framtida: Ho blir ikkje lik dagen i dag.

Og langsomt snudde det sæ. Utover 1800-tallet braut nye folk opp gammel kulturjord, og ved siste århunderskiftet bodde det i Vestbygda meir folk og på fleire plassa enn då du va ung, Markor. Igjen såg folk det lekt, men så snudde vinden igjen, og det som har skjedd de siste tredve åran, e ei folketømming mykje verre enn du såg starten på. Kanskje e den grundigar enn det Svartedauen stelte i stand 300 år før di tid igjen.

Æ sett her og ser det samme som du såg, Markor. Du vesste vel ikkje at pendelen hadde svenga før, at bygda va folkerik ifra vikingtida og fram tel Svartedauen, at Svartedauen gjord bortimot reint bord, men at folketallet va kommen opp igjen mot slutten av 1500-tallet. Du kunn heller ikkje vette at Vestbygda sku kom igjen ut av bølgedalen lenge ette dine daga. Æ sett her og ser at pendelen har svenga, mange gånga, tel og med. Men han kan jo godt ha hekta sæ opp i galt ytterpunkt dennan gången. I så fall e det fleire livsverk enn dett som førspelles før godt. Der e mange tusen andre æ kunn skriv brev tel om samme saka. Men det vart altså dæ æ blei å skriv tel, Markor. Takk før at du sleit og strevde.